آیه 100 سوره اعراف

أَ وَ لَمْ يَهْدِ لِلَّذِينَ يَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِها أَنْ لَوْ نَشاءُ أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ نَطْبَعُ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَسْمَعُونَ (100)

چون حق تعالى در آيات متقدمه بيان فرمود حال كفارى را كه معذب شوند به عذاب استيصال مجملا و مفصلا، بعد فرمايد كه ذكر اين قصص براى حصول عبرت و تنبه است عموم مكلفين را در مصالح اديان و معاش و معادشان:

أَ وَ لَمْ يَهْدِ لِلَّذِينَ يَرِثُونَ الْأَرْضَ‌: آيا هدايت ننمود و روشن نساخت و واضح نشد مر كسانى را كه ميراث گرفتند زمين را و متمكن شدند در اماكن امم ماضيه، و متروكات آنها را تصرف كردند، مِنْ بَعْدِ أَهْلِها: بعد از هلاك اهل آن. أَنْ لَوْ نَشاءُ: اينكه شأن ما اينست اگر بخواهيم، أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ‌:

برسانيم به ايشان جزاى گناهان و مخالفتهاى ايشان را، و عقوبت كنيم مانند پيشينيان. يا آيا بيان ننموديم اين مخالفين را كه اگر اراده ما تعلق يابد هر آينه هلاك نمائيم، چنانچه سالفين طاغين امم ماضيه را هلاك فرموديم، وَ نَطْبَعُ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ‌: و مهر نموديم بر قلوبشان به سبب سوء اختيار آنها كفر را بر ايمان. يا اعراض از حق، چون متمكن و راسخ شده در قلوب كفار به جهت فرط عناد و انكار، پس گوئيا كه آن طبيعى و از صفات خلقى ايشان است كه مجبولند بر آن. يا علامتى بر آن وضع فرموده تا ملائكه بدانند كه ايشان تدبر نمى‌كنند تا سخن حق را دريابند، فَهُمْ لا يَسْمَعُونَ‌: پس ايشان نمى‌شنوند از روى فهم و عبرت، چه اگر دل منشرح بود، دريابد و مى‌شنود؛ لكن گوش دل از استماع سخن حق مسدود است نه گوش گل؛ و لذا فرمايشات حقه سبحانيه در او تأثير نكند.

لئالى الاخبار- از ابى جعفر عليه السّلام ما من عبد مؤمن الّا و فى قلبه نكتة بيضاء، فاذا اذنب ذنبا خرج فى تلك النّكتة نكتة سوداء، فاذا تاب‌

جلد 4 صفحه 150

ذهب تلك السّوداء و ان بقى فى الذّنوب زاد تلك السّوداء حتّى يغطّى البياض فاذا غطّى البياض لم يرجع صاحبه الى خير ابدا و هو قول اللّه تعالى‌ «كَلَّا بَلْ رانَ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ». «1» فرمود حضرت امام باقر عليه السّلام: نيست بنده مؤمنى مگر آنكه در قلب او نقطه سفيدى است. چون گناه كند، در آن نقطه سفيد، سياهى پيدا شود، هر گاه توبه نمايد برطرف شود آن سياهى، و اگر باقى ماند در ارتكاب معاصى، زايد گردد سياهى تا به حدى كه فراگيرد. وقتى سياهى، سفيدى را احاطه نمود، برنگردد صاحبش ابدا به خيرى، و اينست قول خداى تعالى: بَلْ رانَ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ‌، يعنى بلكه رين و طبع شده آنچه را كه كسب مى‌نمودند از اعمال سيئه و افعال شنيعه.

سوره الأعراف «7»: آيات 100 تا 102

أَ وَ لَمْ يَهْدِ لِلَّذِينَ يَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِها أَنْ لَوْ نَشاءُ أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ نَطْبَعُ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَسْمَعُونَ (100) تِلْكَ الْقُرى‌ نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْبائِها وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما كانُوا لِيُؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ كَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلى‌ قُلُوبِ الْكافِرِينَ (101) وَ ما وَجَدْنا لِأَكْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَ إِنْ وَجَدْنا أَكْثَرَهُمْ لَفاسِقِينَ (102)

ترجمه‌

آيا راه نمائى ننمود براى آنانكه بميراث ميبرند زمين را بعد از اهلش كه اگر بخواهيم ميرسانيم آنها را بجزاى گناهانشان و مهر ميزنيم بر دلهاشان پس آنها نمى‌شنوند

اين بلاد نقل مى‌كنيم براى تو از اخبار آنها و هر آينه بتحقيق آمدند آنها را پيغمبرانشان با معجزات پس نبودند كه ايمان بياورند بآنچه تكذيب كردند از پيش اين چنين مهر مى‌نهد خدا بر دلهاى كافران‌

و نيافتيم براى بيشتر آنها هيچ عهدى و بدرستيكه يافتيم بيشتر آنها را هر آينه نافرمانان.

تفسير

خداوند براى اتمام حجّت بر كسانيكه بجاى اقوام سابقه سكونت نموده و وارث زمين شده بودند حال پيشينيان را بتوسط انبياء عظام بيان فرموده ضمنا بآنها گوشزد ميفرمايد كه اگر شما هم تخلف از اوامر الهى نمائيد بنظائر آن بليات گرفتار ميشويد ولى چون آنها پيرامون معصيت ميگشتند زنگار فسق و كفر آئينه قلب آنها را چنان مكدّر ميكرد كه بهيچ وجه مواعظ الهيّه در آنها نقش نمى‌بست گويا روزنه از قلبشان بعالم غيب باز نبود و صندوقچه دلشان مقفّل و ممهور بمهر الهى شده بود و اگر چه آنها باختيار مرتكب معاصى ميشدند و زنگار قلب بعمل خودشان حاصل ميشد ولى چون سبب اصلى آن وجود اوامر و نواهى الهى است اسناد بخدا داده شده است پس مراد از مهر همان كدورت قلب است كه مانع از تأثير مواعظ حقّه ميشود و بعضى گفته‌اند مراد نشانه است كه خداوند در قلب كفار ميگذارد براى آنكه ملائكه بدانند كه ديگر قابل هدايت نيستند و شمه از اين مقال در اوائل سوره بقره گذشت در هر حال جمله اخيره مستانفه‌

جلد 2 صفحه 456

است و عطف بر اصبناهم نيست چون براى بيان حال كفار است كه اصرار بكفر دارند نه براى تخويف آنها و مراد از عدم سماع عدم تأثير آن است در آنها و كلمه من در من انبائها براى تبعيض است و قرى مشار اليه تلك و نقصّ خبر آن است و آيه دوم مؤكد معنى مستفاد از آيه اول است بعلاوه دلالت دارد بر آنكه كفار با مشاهده معجزات با هرات اصرار بر انكار و تكذيب دارند و در حال آنها تفاوتى روى نميدهد و اين دلالت دارد بر آنكه مهر قلب آنها طورى است كه قابل حكّ نيست لذا كلمه كذلك اضافه شده است و يكى از علائم كفر و نفاق آنستكه اين جماعت نوعا بهيچ عهدى از عهود با خلق و خالق وفا نمى‌كنند چنانچه وفاى بعهد از علائم ايمان است و نوعا باحكام دين خودشان هم عمل نمى‌كنند تا عادل در دين خودشان باشند پس بيشترشان فاسقند حتى در دين خودشان و محتمل است قيد اكثر براى اشاره بآن باشد كه ممكن است بعضى از آنها در بدو امر از باب خوف يا طمع اسلام قبول نمايند و بتدريج نور ايمان بقلب آنها بتابد و واقعا مسلمان و عادل شوند و بعهد با خالق و خلق وفا نمايند و زنگار قلب آنها بالتزام احكام اسلام و لو در ظاهر شسته شود چنانچه از مراجعه به تواريخ و سير معلوم ميشود و كلمه ان بكسر در اين آيه و بفتح در آيه اول مخففه از مثقله است و آنجا با جمله بعدش و ضميرشان مقدر يا فاعل است براى لم يهد يا مفعول و فاعل خدا است و استفهام براى انكار است و چون هدايت بمعنى بيان است متعدى بلام شده است و قمى ره فرموده است مراد از تكذيب قبل كه خداوند در آيه دوم نقل فرموده است تكذيب در عالم ذرّ است كه آن موجب عدم ايمان در دنيا است و ردّ كسانى است كه منكر عالم ذرّ شده‌اند و در كافى و عيّاشى از امام باقر (ع) نقل نموده كه خداوند خلق فرمود خلق را و خلق كرد كسيرا كه دوست داشت از چيزيكه دوست داشت و چيزى را كه دوست داشت خلق كرده بود آنرا از طينت بهشتى و خلق فرمود كسيرا كه دوست نداشت از چيزيكه دوست نداشت و چيزيرا كه دوست نداشت خلق كرده بود آنرا از طينت آتشى پس برانگيخت آنها را در سايه‌هائى مانند سايه انسان كه چيزى هست و نيست پس مبعوث فرمود از آنها انبيا را براى دعوتشان بتوحيد اينست كه خدا فرموده اگر از آنها بپرسى كه چه كس خلق نموده است آنها را هر آينه ميگويند البته خدا پس دعوت فرمود آنها را باقرار بر انبيا پس بعضى اقرار كردند و بعضى انكار پس دعوت فرمود آنها را بر اقرار بولايت ما پس اقرار نمود بآن و اللّه كسيكه دوست داشت او را خدا و انكار كرد كسيكه دشمن داشت او را خدا و اين مراد است از قول خداوند فما

جلد 2 صفحه 457

كانوا ليؤمنوا بما كذّبوا به من قبل پس فرمود تكذيب آنجا بود و قريب باين مضمون چند روايت ديگر از صادقين عليهما السلام نقل شده است كه دلالت دارد بر آنكه مراد از عهد عهد الست است كه خداوند در آن عالم اخذ ميثاق فرموده است بر توحيد و نبوّت و ولايت ائمه اطهار و شيعيان بآن عهد وفا نموده و كفار و منافقان تخلّف كرده‌اند ..

أَ وَ لَم‌ يَهدِ لِلَّذِين‌َ يَرِثُون‌َ الأَرض‌َ مِن‌ بَعدِ أَهلِها أَن‌ لَو نَشاءُ أَصَبناهُم‌ بِذُنُوبِهِم‌ وَ نَطبَع‌ُ عَلي‌ قُلُوبِهِم‌ فَهُم‌ لا يَسمَعُون‌َ (100)

آيا خداوند هدايت‌ نفرمود كساني‌ ‌که‌ ‌از‌ پيشينيان‌ ‌در‌ زمين‌ سكونت‌ كردند و ‌از‌ ‌آنها‌ گرفته‌ شد و بعذاب‌ الهي‌ هلاك‌ شدند ‌با‌ اينكه‌ ‌آنها‌ اهل‌ زمين‌ بودند و دعواي‌ مالكيت‌ ميكردند و خيال‌ ميكردند ‌که‌ هميشه‌ هستند بتحقيق‌ ‌اگر‌ مشيت‌ ‌ما تعلق‌ بگيرد ‌که‌ اينها ‌را‌ ‌هم‌ بآن‌ عذابهاي‌ امم‌ سابقه‌ بواسطه‌ معاصي‌ و ذنوب‌ گرفتار كنيم‌ و قلوب‌ اينها ‌را‌ مهر كنيم‌ ‌پس‌ ‌از‌ ‌آن‌ اينها گوش‌ شنوا نداشته‌ باشند أَ وَ لَم‌ يَهدِ استفهام‌ تقريري‌ ‌است‌ ‌يعني‌ هدايت‌ كرديم‌ و قضاياي‌ امم‌ سابقه‌ ‌را‌ گوشزد ‌آنها‌ نموديم‌ و ‌رسول‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ فرستاديم‌ و كتاب‌ نازل‌ كرديم‌ و آنچه‌ صلاح‌ دنيا و آخرت‌ ‌آنها‌ ‌بود‌ بيان‌ كرديم‌ و آنچه‌ ‌که‌ باعث‌ هلاكت‌ دنيا و آخرت‌ ‌آنها‌ ‌بود‌ منع‌ فرموديم‌ و بالجمله‌ تمام‌ اسباب‌ هدايت‌ ‌را‌ ‌براي‌ ‌آنها‌ مهيّا نموديم‌.

لِلَّذِين‌َ يَرِثُون‌َ الأَرض‌َ كساني‌ ‌که‌ فعلا روي‌ زمين‌ ساكن‌ هستند بجاي‌ سابقين‌

جلد 7 - صفحه 402

‌از‌ كفار و مشركين‌، و تعبير بارث‌ بمناسبت‌ اينكه‌ ملكيت‌ ‌آنها‌ زائل‌ شد و فعلا ‌در‌ تصرف‌ اينها ‌است‌ چنانچه‌ مالكيت‌ مورث‌ زائل‌ ميشود و بملكيت‌ وارث‌ ‌در‌ مي‌ آيد و ‌از‌ ‌اينکه‌ باب‌ ‌است‌ وَ لِلّه‌ِ مِيراث‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الأَرض‌ِ حديد ‌آيه‌ 10، ‌که‌ تمام‌ ملكيتها ‌از‌ ‌بين‌ ميرود و فقط مالك‌ خداوند ‌است‌ لِمَن‌ِ المُلك‌ُ اليَوم‌َ لِلّه‌ِ الواحِدِ القَهّارِ سوره‌ مؤمن‌ ‌آيه‌ 16.

مِن‌ بَعدِ أَهلِها ‌که‌ سابقين‌ ‌هم‌ مثل‌ ‌شما‌ ساكن‌ بودند و ‌خود‌ ‌را‌ مالك‌ ميدانستند چه‌ شدند مِن‌ بَعدِ أَهلِها بعضي‌ توهم‌ كردند ‌که‌ ‌من‌ زائده‌ ‌باشد‌ ‌يعني‌ ‌بعد‌ اهلها و لكن‌ مكرر گفته‌ايم‌ كلمه‌ زائده‌ ‌در‌ قرآن‌ نيست‌ ‌پس‌ معني‌ اينست‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌بعد‌ ‌از‌ هلاكت‌ ‌آنها‌ بشما رسيد.

أَن‌ لَو نَشاءُ ‌ان‌ مخففه‌ ‌از‌ مثقله‌ ‌است‌ ‌يعني‌ بدرستي‌ ‌که‌ ‌اگر‌ بخواهيم‌ زيرا نه‌ قدرت‌ ‌ما كاسته‌ ‌شده‌ و نه‌ نظر ‌ما و حكمت‌ ‌ما تغييرپذير ‌است‌ أَصَبناهُم‌ بِذُنُوبِهِم‌ همان‌ نحوي‌ ‌که‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بسبب‌ ذنوب‌ ‌آنها‌ هلاك‌ كرديم‌ ‌شما‌ ‌را‌ ‌هم‌ بگناهانتان‌ بگيريم‌ وَ نَطبَع‌ُ عَلي‌ قُلُوبِهِم‌ همان‌ نحوي‌ ‌که‌ ‌آنها‌ بواسطه‌ كثرت‌ معاصي‌ دلهاي‌ ‌آنها‌ سياه‌ شد و قساوت‌ گرفت‌ و ختم‌ شد ‌که‌ كور و كر و لال‌ شدند ‌شما‌ ‌هم‌ چنين‌ شويد ‌که‌ مفاد خَتَم‌َ اللّه‌ُ عَلي‌ قُلُوبِهِم‌ بقره‌ ‌آيه‌ 16 ‌است‌ ‌که‌ شرحش‌ ‌در‌ مجلد اول‌ گذشت‌ فَهُم‌ لا يَسمَعُون‌َ ديگر نميشنوند ‌که‌ مفاد ‌علي‌ سمعهم‌ بقره‌ ‌آيه‌ 6 ‌است‌.

(آیه 100)- در این آیه بار دیگر برای بیدار ساختن اندیشه‌های خفته اقوام موجود و توجه دادن آنان به درسهای عبرتی که در زندگانی پیشینیان بوده است می‌گوید: «آیا کسانی که وارث روی زمین بعد از صاحبان آن می‌شوند، از مطالعه حال پیشینیان متنبه نشدند: که اگر ما بخواهیم می‌توانیم آنها را نیز به خاطر گناهانشان هلاک کنیم» و به همان سرنوشت مجرمان گذشته گرفتار سازیم (أَ وَ لَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِها أَنْ لَوْ نَشاءُ أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ).

و نیز می‌توانیم آنها را زنده بگذاریم، ولی به خاطر غوطه‌ور شدن در گناه و فساد «بر دلهایشان مهر می‌نهیم (درک و شعور و حس تشخیص را از آنها می‌گیریم)

ج2، ص74

آنچنان که هیچ حقیقتی را نشنوند» و هیچ اندرزی را نپذیرند و در زندگی حیران و سرگردان شوند (وَ نَطْبَعُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ).